Panorama Racławicka Wrocław

Panorama Racławicka to jedna z najważniejszych atrakcji turystycznych Wrocławia. Według administratorów Panoramy, we wrześniu 2004 r. muzeum to zostało odwiedzone przez sześciomilionowego widza.

Rotunda, która mieści Panoramę Racławicką, to jedno z niewielu miejsc na świecie, gdzie można podziwiać relikt XIX- wiecznej kultury masowej- ogromne malowidło o wymiarach 120 x 15 m w kształcie hiperboloidy obrotowej. Od sierpnia 1893 r. do maja 1894 r. malowali je we Lwowie artyści : Jan Styka i Wojciech Kossak przy współudziale Ludwika Bollera, Tadeusza Popiela, Zygmunta Rozwadowskiego, Teodora Axentowicza, Michała Sozańskiego, Włodzimierza Tetmajera oraz Wincentego Wodzinowskiego.

Było to pierwsze malowidło panoramowe, które miało uświetnić Powszechną Wystawę Krajową w 1894 roku w Rotundzie znajdującej się we Lwowie.

Panorama Bitwa pod Racławicami była pierwszą panoramą, która została wykonana przez artystów polskich. ?Słowo ? panorama? jest tworem sztucznym, pochodzącym z końca 18 w. Jest to termin techniczny, który określa szczególną formę obrazu pejzażowego roztaczającego się wokół widza, przedstawiającego widok oglądany jakby z jednego miejsca, choć ogląd ten daje możliwość pełnego kąta widzenia.

Budynek panoramy wznoszono na planie koła lub wielokąta , nakrywała go płaska kopuła, gdzie umieszczano szklane wizerunki dla oświetlenia wnętrza. Płótno obrazu rozpinano na okrągłej ramie, która znajdowała się wewnątrz rotundy. Widz obserwować mógł je, z wysokiego podestu, usytuowanego w centrum budynku. Wejście na podest prowadziło przez długi korytarz oraz kręte schody oświetlone małymi lampkami.

Nad platformą zawieszano przesłonę w kształcie ogromnego parasola. Jego zadaniem było ukrycie górnych krawędzi płótna i rozpraszanie światła. Dolna krawędź obrazu była niewidoczna, przez zasłonięcie jej ukształtowanym przedpolem, tzw. ? sztucznym terenem?.

Trudności przy powstawaniu obrazu panoramicznego rozpoczynały się już przy pracach rysunkowych. Obraz miał ukazywać miasto zarówno w jego malowniczości, oraz poprzez jego prawdziwe oblicze, czyli to co było dla niego charakterystyczne. Działanie to można było osiągnąć jedynie poprzez trafny wybór punktu obserwacyjnego , który łączył w sobie oba wymienione wymagania. Kiedy wybrano miejsce rozpoczynano szkicowanie na wielkich arkuszach, aż osiągnięto pełen widok wokół tego punktu. Aby skrócić pracę oraz uczynić ją lżejszą stosowano różne środki pomocnicze. Najprostszym z nich była prostokątna rama z naciągniętą siatką.

W pracach wstępnych przy panoramie twórcy nie ograniczali się jedynie do rysunkowego odwzorowania krajobrazu. Prowadzono również studia detalu, typowych dla przedstawianego miejsca budynków, roślin. Po zakończeniu wszystkich prac przygotowawczych rozpoczynał się proces przenoszenia szkiców na płótno. Odpowiednio skonstruowane wielokondygnacyjne rusztowanie, które poruszało się na szynach wokół obrazu , co pozwoliło pracować przy nim kilku malarzom jednocześnie. Głównym problemem była wielkość płaszczyzny , malujący nie wiedział co maluje, zatem jego prace najczęściej korygował inny malarz, który znajdował się na podeście dla widzów. Powodzenie panoramy w dużym stopniu zależało od poprawności oraz skrótów perspektywy wykreślanej na walcu, a także skrótów dostosowanych do odległości , w jakiej widz oglądał malowidło właśnie z platformy. Panorama nie mogła być obrazem, który należał tylko do jednego artysty., ponieważ zespół malujący panoramę składał się z malarzy, z których jedni zajmowali się krajobrazem, inni architekturą , jeszcze inni postaciami ludzkimi.

Istotna sprawą było oświetlenie obrazu. Rotunda była oświetlono przez światło dzienne, które zależało od pory dnia i pogody. Dlatego obraz był usytuowany w dokładnym odniesieniu do stosunków świetlnych, które panowały na zewnątrz.
Odrodzenie malarstwa panoramicznego nastąpiło w ostatniej ćwierci 19 stulecia. Tworzono panoramy o tematyce historycznej. Zapotrzebowanie społeczne na atrakcyjną imprezę wizualną sprawiło, że panoramy przynosiły ogromne zyski finansowe. Większe miasta miały nawet odpowiednie budynki w których międzynarodowe przedsiębiorstwa, trudniące się rozpowszechnianiem malowideł panoramowych, je eksploatowały.

Jako forma sztuki wizualnej panoramy straciły swą historyczną rację bytu, ponieważ realistyczne odtworzenie zewnętrznego świata lepiej ukazywała udoskonalona fotografia.

Panorama Racławicka jest jedyną zachowaną w całości panorama polską.

Jan Styka, był projektodawcą panoramy Bitwa pod Racławicami oraz organizatorem komitetu finansującego przedsięwzięcie. Planował on od dawna realizację obrazu o takiej treści. Dobrą okazją do realizacji tego projektu była właśnie Powszechna Wystawa Krajowa., która była organizowana w setną rocznicę Powstania Kościuszkowskiego . W 1893 r. odbyło się w pracowni Jana Styki posiedzenie komitetu organizacyjnego panoramy, na którym malarz przedstawił swój projekt, omawiając przede wszystkim kwestie finansowe. Pokrycie wydatków miało pochodzić z opłat za wstęp. Wspólnikiem Styki stał się Wojciech Kossak, od którego zgodę na współudział uzyskał już wcześniej.

W lutym 1893 r. Styka i Kossak wyjechali za granicę. W Wiedniu zamówili w zakładach Gridla żelazną konstrukcję przyszłego budynku panoramy, a płótno do niej zostało zamówione w fabryce Mommena w Brukseli. Również w Wiedniu został odszukany plan bitwy pod Racławicami. Po powrocie do Polski malarze udali się w okolice Racławic, aby przestudiować na miejscu plany bitwy. Po powrocie z Racławic Styka wraz z Kossakiem rozpoczęli pracę nad kompozycją czterech olejnych szkiców tworzących główną osnowę przyszłej panoramy. Szkice były gotowe w końcu kwietnia 1893 r., zostały wysłane do Lwowa, aby zapoznała się z nimi i oceniła komisja Komitetu Budowy Panoramy. We Lwowie Ludwik Ramułt- architekt, zaprojektował gmach panoramy . W lipcu 1893 r. budynek był już gotowy.

Rotundy dla umieszczenia panoram były odrębną formą architektury. Pierwsze budynki tego typu służyły do ?obudowy obrazu? oraz ich zadaniem było zapewnienie mu odpowiedniego ustawienia platformy widokowej. Budynek Panoramy Racławickiej był szesnastoboczną rotundą o średnicy około 40 m, o wysokości 18 m. Był nakryty kopułą przeszkloną jedną warstwą szkła, zwieńczony latarnią. Żelazna konstrukcja kryta była szalunkiem. Na zewnątrz budynek dekorowały neorenesansowe pilastry.

28. maja 1894 r. formalnie przekazano panoramę członkom Komitetu Budowy panoramy, w obecności czterdziestu zaproszonych osób.

Obraz był malowany z historyczną wiernością, po uprzednich studiach materiału fotograficznego. Rozmieszczenie wojsk ustalono na podstawie planu bitwy oraz na podstawie raportu Kościuszki. Bitwa przedstawiona została w momencie uderzenia chłopów na baterie rosyjskie- słynny atak kosynierów. Ten fragment jest najważniejszą częścią kompozycji. Widz wchodząc na podium ,z którego ogląda panoramę , ma wrażenie, że stoi na wzgórzu w samym centrum bitwy, a na wprost niego rozgrywa się owa główna scena, która przedstawia postać Wojciecha Bartosa ( Bartosza Głowackiego), który zasłania czapką wlot działa, a obok niego dwaj jego towarzysze Gwiździcki i Świstacki. Z lewej strony znajduje się mały oddział jegrów, stojących za pierwszą armatą. Z prawej strony za Bartoszem znajdują się biegnący do szturmu kosynierzy, a wśród nich Jan Śląski ? ziemianin, który zwerbował do walki prawie dwa tysiące podkrakowskich chłopów. Za pierwszym zastępem ochotników chłopskich maszerują dwie kompanie, które prowadzi kapitan Kajetan Nidecki. Obok znajduje się Tadeusz Kościuszko, który na koniu wskazuje idącej za nim milicji cel ataku.

Za Naczelnikiem znajduje się grupa jeźdźców, wśród nich brygadier Antoni Madaliński oraz adiutanci Kościuszki. Chłopska chata na pierwszym planie przedziela drugą kolumnę chłopów, której koniec umiejscowiony jest jeszcze w wąwozie.

Na prawo od pierwszego planu na tle jasnych dymów wybuchającego prochu znajdują się sylwetki strzelców. Po lewej stronie widnieje walczący z muszkieterami rosyjskimi batalion piechoty polskiej majora Konstantego Lucke.
Między podestem dla widzów, a obrazem stworzono przedpole. W rzadkich zaroślach leżały połamane sprzęty gospodarcze oraz kosy. Dla uświetnienia charakteru Panoramy Racławickiej, jako pamiątki historycznej, Jan Styka ułożył na przedpolu trochę ziemi i kartaczy przywiezionych z pól racławickich. W obecnym okresie trudno jest zrekonstruować ten sztuczny teren, ponieważ prawie zupełnie brak jest do tego przekazów źródłowych.

Zbiorowe autorstwo poszczególnych partii obrazu spowodowało spór, który trwał wiele lat. Cały pomysł i inicjatywa organizacyjna była dziełem Jana Styki, to on wykonał centralną partię obrazu: od ataku kosynierów po pogorzelisko wsi Dziemierzyce. Natomiast Wojciech Kossak wykonał szkice pozostałej części obrazu, począwszy od grupy jeńców rosyjskich do baterii armat bronionej przez grenadierów. Teodor Axentowicz namalował piechotę pułku Józefa Wodzickiego, a Zygmunt Rozwadowski kawalerię narodową. Jesienią 1893 roku w trakcie malowania panoramy doszło do nieporozumień pomiędzy malarzami, spisano nawet protokół rozstrzygnięcia sporu między Styką a Kossakiem w sprawie kierownictwa nad tworzeniem Panoramy Racławickiej.

Jan Styka kreował siebie na głównego autora całego dzieła, natchnionego przywódcę duchowego, który wskrzeszając postać Kościuszki dał ludowi dzieło, z którego ten czerpał odwagę i wolę walki.

Panorama Racławicka miała ogromne powodzenie przyjeżdżały ją podziwiać wycieczki z całego kraju. Podczas trwania Wystawy Krajowej zwiedziło ją około 200 tysięcy osób. Panorama Racławicka, jak i twórczość jej autorów obecnie nie jest oceniana tak entuzjastycznie. Pomimo różnych postaw artystycznych Jana Stykę i Wojciecha Kossaka wiele łączyło. Obaj posługiwali się językiem plastycznym, trafiającym do szerokiej publiczności stąd ich ogromna popularność. Obaj zostawili po sobie ogromną spuściznę malarską, która jeszcze dzisiaj budzi niewygasłe kontrowersje.

Podczas II wojny światowej część obrazu uległa zniszczeniu podczas bombardowania. Panoramę przeniesiono do Wrocławia dopiero w 1946 r. Jego niewygodna politycznie chwała powstańców kościuszkowskich prezentowana na obrazie spowodowała, że pierwsi powojenni widzowie ujrzeli dzieło w pełnej krasie dopiero 14 czerwca 1985 roku.

Popularność Panoramy Racławickiej z czasem przerosła jej twórców. Obraz cieszył się niesłabnącym powodzeniem, mimo, że moda na panoramę minęła wraz z wiekiem XIX. Od strony technicznej Panorama Racławicka odpowiada europejskim wymogom. Jan Styka i Wojciech Kossak przystępując do tworzenia dzieła musieli być pod wrażeniem znanych ówcześnie francuskich i niemieckich panoram batalistycznych. Panorama Racławicka była kulminacją mitologii kościuszkowskiej. Obraz bitwy racławickiej zyskał w panoramie Kossaka i Styki charakterystyczny dla sztuki mieszczańskiej ton emocjonalny, związaną z duszą i sercem ?intymność, serdeczność i miłą, nie kłócącą się wbrew pozorom z dramatycznym tematem obrazu.

Panorama Racławicka, jako instytucja aktualnie jest aktywnym członkiem Kongresu Panoram Europejskich. Przyjmowana jest pozytywnie nie tylko przez rzesze turystów, ale także przez dostojnych gości odwiedzających Wrocław, takich jak Ojciec Święty, królowa Holandii, noblista Czesław Miłosz. Malowidło wrocławskie udostępnione jest zwiedzającym przez cały rok od rana do wieczora, oraz opatrzone jest komentarzem w 6 językach świata.

Literatura:
Maria Sołtysiak, Katarzyna Wierzbicka, Polska. Najciekawsze muzea, Warszawa 2003, s.37.
Małgorzata Dolistowska, W kręgu Panoramy Racławickiej, Wrocław 1985, s. 108.

Autor: Joanna Kowalik
Foto: Maciej Kędzia